Urodzona 20 marca 1964 roku, Anne Dufourmantelle poniosła śmierć 21 lipca 2017 roku na plaży Pampelonne w Ramatuelle (departament Var).[1] Okoliczności były tragiczne, ratowała dziesięcioletniego synka swojej przyjaciółki przed utonięciem. Podczas próby ratunku doznała zatrzymania akcji serca. Anne Dufourmantelle miała pięćdziesiąt trzy lata.
Filozofka, powieściopisarka, psychoanalityczka, autorka ważnych dzieł, córka psychoanalityczki jungowskiej, w 1994 roku obroniła rozprawę doktorską z filozofii zatytułowaną La vocation prophétique de la philosophie (Profetyczne powołanie filozofii), pisaną pod kierunkiem Jeana-François Marqueta. Później wydała tę pracę jako książkę (1998). Zarysowała w niej błyskotliwy portret dwóch głównych postaci „subiektywnego wycofania”: Kassandry, mrocznej bohaterki Ajschylosa, i Jonasza, biblijnego proroka. Ta pierwsze uosabia fatalizm, ten drugi zaś wskazuje, że niespełniona przepowiednia otwiera na przyszłość, w której człowiek osiąga duchowy wymiar człowieczeństwa. Los tej dwójki bohaterów będzie nieustannie przykuwał jej uwagę.
Filozofka i psychoanalityczka
Przyjaciółka Jacques’a Derridy i Avital Ronell – przeprowadziła i wydała rozmowy z obojgiem (O gościnności, 1997 i American Philo, 2006) – udanie łączyła działalność filozoficzną i psychoanalityczną, jednocześnie redagując (najpierw w wydawnictwie Calmann-Lévy, potem Stock) i pisząc felietony do „Libération”. Była partnerką pisarza Frederica Boyera. Uzyskała dyplom Uniwersytetu Browna (w Providence w USA) i wykładała na Uniwersytecie Nowojorskim, przyznawała się do inspiracji spinozjańskich, próbując uchwycić relację między fatum a wolnością, co było głównym temat jej dzieła z 2007 roku La femme et le sacrifice, d’Antigone à „La Femme d’à côté” (Kobieta i poświęcenie. Od Antygony do „Kobiety z sąsiedztwa”).
Przeszła analizę u Serge’a Leclaire’a, należała do Cercle Freudienne, sama przyjmowała pacjentów z bezgraniczną łagodnością – na lewym brzegu Sekwany, w gabinecie na czwartym piętrze bez windy. Ta „niestrudzona poszukiwaczka”, jak podkreśla psychiatra i psychoanalityk Guy Dana, jej przyjaciel i superwizor, dawała również przykład „wyjątkowego człowieczeństwa”, czułego na cierpienia innych i gotowego do poświęceń niezależnie od okoliczności. Uznawała marzenie za główne narzędzie przemiany siebie: „Można kogoś doprowadzić do szaleństwa – pisała – zabraniając mu marzyć. Można też uratować życie, gdy posłucha się swych marzeń w odpowiedniej chwili” (L’Intelligence du rêve [Mądrość marzenia], 2012).
W 2009 roku w książce En cas d’amour. Psychopathologie de la vie amoureuse (Na wypadek miłości. Psychopatologia życia miłosnego) opisywała cierpienie par – kłótnie, zazdrości, rozstania, zdrady – i zastanawiała się, dlaczego tylu mężczyzn i tyle kobiet czerpie zgubną przyjemność z nieświadomego powtarzania sytuacji, gdy nasila się uczucie niepokoju, aż w końcu ich życie przeobraża się w ciągłą mękę. Przede wszystkim jednak pytała, dlaczego dyktat transparencji, charakterystyczny dla ponowoczesnego społeczeństwa, szkodzi intymności każdego i każdej z nas. Stąd jej refleksja nad konieczną „obroną sekretu” (Défense du secret, Payot, 2015)
Łagodność i ryzyko
Anne Dufourmantelle nie była delikatna dla matek. W eseju z 2001 roku La Sauvagerie maternelle (Dzikość macierzyństwa) bez wahania twierdziła, że każda matka jest dzika, skoro składa przysięgę –nieświadomie – by zawsze strzec ową więź, która łączy ją z dzieckiem od chwili jego narodzin. I podkreślała, że takie nastawienie często przechodziło z matki na córkę.
Tymczasem w obliczu przemocy współczesnego świata broniła idei, iż łagodność ma nieskończoną moc. Uważała ją za coś radosnego, co pozwala przemienić „traumatyczne pęknięcie” w twórczą siłę: „Łagodność należy do dzieciństwa, jest powrotem do siebie, sekretną nazwą piękna i mistycznego porywu” (Puissance de la douceur [Moc łagodności], 2013).
W książce natomiast z 2011 roku, L’Eloge du risque (Pochwała ryzyka), rozwinęła swoją najbardziej poruszającą myśl. Komentowała tam sławetny wers Hölderlina: „Lecz gdzie jest niebezpieczeństwo, wzrasta także to, co ocala” [przekład Stefana Napierskiego], po to by stwierdzić, że ów czas ryzyka – czas tych, którzy stawiali opór – był wspaniałym przeciwieństwem neurozy. Ryzykować kochanie, życie zrywające z wszelkimi zależnościami, dla podmiotu to właśnie istota każdej formy etyki. Anne Dufoumantelle, aż do swojej tragicznej śmierci, z odwagą podążała za wspaniałym poematem Hölderlina.
Przełożył Jakub Dadlez
W listopadzie 2022 roku książka Pochwała ryzyka w przekładzie Barbary Brzezickiej ukaże się nakładem Wydawnictwa Naukowego Scholar.
[1] Przekład na podstawie : E. Roudinesco, L’auteure Anne Dufourmantelle était d’une „humanité exceptionnelle”, „Le Monde” 2017, 24 lipca, https://www.lemonde.fr/disparitions/article/2017/07/24/mort-d-anne-dufourmantelle-chercheuse-inlassable-d-une-humanite-exceptionnelle_5164311_3382.html. Dziękujemy autorce za zgodę na niniejszą publikację.
